İbn Həcər əl-Heysəmi "Məcməuz-zəvaid" kitabında yazır:
وَعَنْ عَائِشَةَ قَالَتْ: خَرَجْتُ يَوْمَ الْخَنْدَقِ أَقْفُو آثَارَ النَّاسِ، فَسَمِعْتُ وَئِيدَ الْأَرْضِ مِنْ وَرَائِي - يَعْنِي: حِسَّ الْأَرْضِ - قَالَتْ: فَإِذَا أَنَا بِسَعْدِ بْنِ مُعَاذٍ وَمَعَهُ ابْنُ أَخِيهِ الْحَارِثُ بْنُ أَوْسٍ يَحْمِلُ مِجَنَّهُ.
قَالَتْ: فَجَلَسْتُ إِلَى الْأَرْضِ، فَمَرَّ سَعْدٌ وَعَلَيْهِ دِرْعٌ مِنْ حَدِيدٍ قَدْ خَرَجَتْ مِنْهَا أَطْرَافُهُ، فَأَنَا أَتَخَوَّفُ عَلَى أَطْرَافِ سَعْدٍ،قَالَتْ: وَكَانَ سَعْدٌ مِنْ أَعْظَمِ النَّاسِ وَأَطْوَلِهِمْ قَالَتْ: فَمَرَّ وَهُوَ يَرْتَجِزُ وَيَقُولُ.
لَبِثَ قَلِيلًا يُدْرِكُ الْهَيْجَا جَمَلْ ... مَا أَحْسَنَ الْمَوْتَ إِذَا حَانَ الْأَجَلْ قَالَتْ: [فَقُمْتُ] فَاقْتَحَمْتُ حَدِيقَةً فَإِذَا فِيهَا نَفَرٌ مِنَ الْمُسْلِمِينَ، وَإِذَا فِيهَا عُمَرُ بْنُ الْخَطَّابِ، وَفِيهِمْ رَجُلٌ عَلَيْهِ تَسْبِغَةٌ لَهُ - يَعْنِي: الْمِغْفَرَ - فَقَالَ عُمَرُ: مَا جَاءَ بِكِ، لَعَمْرِي [وَاللَّهِ] إِنَّكِ لَجَرِيئَةٌ، وَمَا يُؤْمِنُكِ أَنْ يَكُونَ بَلَاءً أَوْ يَكُونَ تَحَوُّزٌ؟ قَالَتْ: فَمَا زَالَ يَلُومُنِي حَتَّى تَمَنَّيْتُ أَنَّ الْأَرْضَ انْشَقَّتْ لِي سَاعَتَئِذٍ فَدَخَلْتُ فِيهَا!.
قَالَ: فَرَفَعَ الرَّجُلُ التَّسْبِغَةَ عَنْ وَجْهِهِ فَإِذَا طَلْحَةُ بْنُ عُبَيْدِ اللَّهِ، فَقَالَ: وَيْحَكَ يَا عُمَرُ، إِنَّكَ قَدْ أَكْثَرْتَ مُنْذُ الْيَوْمِ، وَأَيْنَ التَّحَوُّزُ أَوِ الْفِرَارُ إِلَّا إِلَى اللَّهِ تَعَالَى؟! ...
Aişədən belə nəql olunur: Xəndək günü (çadırımdan) çıxıb camaatın izinə düşdüm. Bu zaman arxamdan yerin tappıldadığını eşitdim. Bu vaxt qardaşı oğlu Haris ibn Ausla birgə Səd ibn Muazı gördüm. Haris Sədin qalxanını daşıyırdı. (Onları görüncə) yerə əyləşdim. Səd yanımdan keçdi. Onun üzərində dəmir bir zireh var idi. Sədin böyürləri zirehdən çöldə qalmışdı. Mən Sədin böyürlərinə görə qorxdum.1 Səd ən iri cüssəli və ən uzun şəxslərdən idi. O, bu şəkildə rəcəz deyə-deyə yanımdan keçdi:
“Dəvənin döyüşə yetişməsinə az qalıb... Əcəl gəldiyi vaxt ölmək nə gözəldir.”
Mən qalxıb bir bağa daxil oldum. Bu zaman bir dəstə müsəlmanın orada olduğunu gördüm. Bu zaman Ömər ibn əl-Xəttabın da onlar arasında olduğunu gördüm. Onlar arasında dəbilqəli bir şəxs var idi. Ömər (məni görüncə mənə) dedi: “Nə üçün gəlmisən?! Canıma and olsun ki, sən cürətkar qadınsan! Ya bir bəla olsaydı, yaxud (döyüşdən) qaçış olsaydı (onda nə edərdin)?!”
Ömər məni o qədər danladı ki, həmin vaxt yer yarılsın, yerin dibinə girim istədim. Həmin vaxt dəbilqəli şəxs dəbilqəsini üzündən çəkdi, bu zaman onun Təlhə ibn Ubeydullah olduğunu gördüm. O dedi: “Vay olsun sənə, ey Ömər! Sən bu gün bu sözü çox təkrar etmisən. Allahdan başqa hara qaçmaq və ya hara fərar etmək olar?!”...
Hədisin sonunda Heysəmi belə demişdir:
قُلْتُ: فِي الصَّحِيحِ بَعْضُهُ
رَوَاهُ أَحْمَدُ، وَفِيهِ مُحَمَّدُ بْنُ عَمْرِو بْنِ عَلْقَمَةَ، وَهُوَ حَسَنُ الْحَدِيثِ، وَبَقِيَّةُ رِجَالِهِ ثِقَاتٌ.
Deyirəm: “Səhih”də bu hədisin bir hissəsi nəql olunmuşdur.
Bunu Əhməd də nəql etmişdir. Hədisin sənədində Muhəmməd ibn Əmr ibn Əlqəmə vardır ki, həsənul-hədisdir (hədisləri həsəndir). Digər ravilər isə siqədirlər (güvəniləndirlər).
1 Böyürlərini zireh örtmədiyinə görə döyüşdə zədə alacağından qorxdum. (Müt).
Fotoşəkil: İbn Həcər əl-Heysəmi, Məcməuz-zəvaid, c.6, səh.144-145, hədis 10155
Bu rəvayətdən belə nəticə əldə edilir ki, Ömər ibn əl-Xəttab həmin gün tez-tez döyüşdən qaçmaqdan danışırmış. Elə bir həddə ki, hətta Aişəyə xitab edərkən belə bunu dilinə gətirir. Bu səbəbdən də Təlhə ona: “vay olsun sənə, ey Ömər! Sən bu gün bu sözü çox təkrar etmisən. Allahdan başqa hara qaçmaq və ya hara fərar etmək olar?!”, - deyərək acıqlanır.
Ömərin döyüşdən qaçmaqdan danışmasını isə iki cür izah edə bilərik:
1. Ya Ömər döyüşdən qaçmağı təklif edirmiş;
2. Ya da qorxduğu üçün və ya zehinləri qaçmağa hazırlamaq üçün durmadan döyüşdən qaçacaqlarını deyirmiş (“məğlub olub qaçacağıq”, “biz döyüşdən qaçacağıq” deyə).
Hər iki halda Ömərin qorxaqlığı və döyüşdən qaçmağı düşünməsi isbat olur.